واتە: کەسێن کو دەنگ و بێژەیان خوەش، واتەدار، ب ریتم دبێژن.
ھەڤواتە: بێژەڤان، ھۆزان، کلامبێژ.
د ناڤا ھونەرمەندێن کوردان دە پێناسەیەکە دەنگبێژان و دەنگبێژیێ یا ھەڤگرتی تونە. لێبەلێ د فەرھەنگا کوردی- ترکی یا ئەنستتویا کوردی یا ستەنبۆلێ دە ژ بۆ پەیڤا “دەنگبێژ”، “ھۆزان” ھاتیە بکارئانین و ژ بۆ دەنگبێژیێ ژی ھونەرمەندیا دەنگ، ھۆزانیا گەل، تێ گۆتن (فارقینی، ٢٠٠۴.)
د چاندا کوردان ئا دەڤکی دە دەنگبێژ و ھونەرا دەنگبێژیێ ناڤ و ناسناڤێن وان ل گۆر ھەرێم، زاراڤا و دەڤۆکان دگوھەرن.
وەک میناک:
ل ھەرێما کوردستانێ ناڤێ وان “شاعر” و “گۆرانیبێژ”ە. د ناڤا کوردێن ترکیەیێ دە ژی ناڤێ وان “دەنگبێژ”ە. (ژوادەھ، ١٩٩٩.)
ل ھەرێما رحا و سەمسوورێ “دەلال”ە (بۆرۆنەگێ، ٢٠١٢.)
ل ئیرانێ د ناڤا کوردێن کورمانج دە ناڤێ وان “لاوژەبێژ”ە، ل ھنەک دەڤەران ژی “دەنگبێژ” تێ گۆتن. لێبەلێ د دەڤەرێن سۆرانیئاخێو ناڤێ وان “گۆرانیبێژ”، “حەیرانببێژ” و “بەیتبێژ”ە.
دەنگبێژی چاڤکانیا مووزیکا کوردییە. ناڤەکی ھەڤەدودانی یە کو ژ پەیڤا “دەنگ” و ژ راوەیا فەرمانی یا لێکەرا “گۆتن”ێ چێبوویە. ببێژە>بێژە> بێژ. دەنگ+بێژ، ئەڤ ھەر دو پەیڤ ب ھەڤ رە تێنە واتەیا “راگھینەرێ دەنگان” ئان “راگھینەرێ ب ریا دەنگان” .
وەک تێگەھ ژی مرۆڤ پەیڤا “دەنگبێژ” دکارە وھا راڤە بکە: مووزیسیەنێن ژێدەرکا مووزیکا کوردی؛ مرۆڤێن ببیر کو بوویەرێن جڤاکی یێن کو وان ب چاڤێن خوە دیتنە، یان چیرۆک و سەرپێھاتیێن کو بھیستنە ب ئاوایێ مەقامکی، ژبەر ڤە دبێژن.
لێ ئەمێ ژ بۆ ناسناڤا وان ھونەرمەندان تێگەھا دەنگبێژ و ژ بۆ ناڤێ ھونەرا وان ژی تێگەھا دەنگبێژیێ تەرجیھ بکن.
دەنگبێژ وەک ناڤێ، ب دەنگێ خوە بوویەر، ھەست و نێرینێن خوە ڤەدبێژن. لۆما دەنگبێژن. د ڤی واری دە ھونەرا دەنگبێژیێ ژ شانۆیێ ژی جداترە. شانۆگەر ھەکە ب تایبەت داخواز نەکە، تەماشەڤان ت جاران ب کێفا دلێ خوە نکارە ھەستێن خوە بدە دەر.
گەلەک دەنگبێژ ئاموورێن مووزیکێ ب کار نایینن. تەنێ دەستێ خوە ددن سەر کەرکا گوھێ خوە و دبێژن. لێ یێن کو ئامورێن مووزیکێ یێن وەکی تەمبوور، رباب، بلوور و کەمانێ ب کار تینن ژی ھەنە. دەنگبێژ ب خوە ژی چ ژن، چ مێر دبن، ڤەبێژن. ژ سەپاندنا ھونەرا خوە چێژەکە مەزن دستینن، ب دل و جان ب ھونەرا خوە ڤە تێنە گرێدان. دەنگبێژ ھەر کو کلامان دبێژن ب سەر ھشێ خوە ڤە تێن. کولا دلێ وان و جڤاتێ ب ھەڤ رە دەر دبە. تەڤی کو پێناسەیەکە زەلال ئا دەنگبێژ و دەنگبێژیێ تونەیە ژی، ئەمێ چەند پێناسەیان وەکی میناک ل ژێرێ بدن. لەورە ھەر پێناسەیەک ئالیەکی دەنگبێژ و دەنگبێژیێ شیرۆڤە دکە.
دەنگبێژ گوندیێن ھۆستا نە کو خوەدیێن دەنگێن پر خوەشن و جارنان ھۆستایێن لێدانا ئاموورانن. دەنگبێژێن کوردان ل سەر ھەموو بوویەرێن تاکەکەسی، جڤاکی و سیاسی کلام و دەستان ئافراندنە. ژ بەر ڤێ یەکێ، دەنگبێژ ئارشیڤێن کوردان یێن دەڤکی نە. ب ئالیکاریا کلامان ھایا کوردێن ژ ھەرێمێن جھێ، ژ ھەڤ چێبوویە. ژ ڤی ئالی ڤە کلاما کوردی، پەیورا مەدیایێ ژی ب جھ ئانیە (ئاراس، ٢٠١١.)
دەنگبێژ گۆتنێ ڤەدژینن، نرخێن گەل ب سایا سەرێ پەیڤان ژ نفشەکی رادگھینە نفشەکە دن.
دەنگبێژ بوویەرێ د دەما کو قەومیە دە رادگرن؛ ب تراژەدی، خەم، شاھی و ھەسکرنێن د بوویەرێ دە دھوونن، ب ریتم و نەوایان دخەملینن و ژ گرسەیا کو لێ گوھدارە رە ڤەدبێژن.
دەنگبێژ د ھەمان دەمێ دە ئەو ھەلبەستکار و مووزیکژەنن کو ب نرخ و چاندا دەڤکی پەروەردە بوونە. دەنگبێژ، ب ھێزەکە بێھەمپا د کلامێن خوە دە پەیڤان ئەستەتیزە دکن و فۆرم و تەشەیێن نوو ل پەیڤان دکن.
دەنگبێژ چاڤکانیا ھونەر و وێژەیا کوردی نە، بەرھەمێن خوەیێن درێژ د فۆرمەکە خوەزایی دە دخوینن. د کلامبێژیا دەنگبێژان دە تشتا ھەری گرینگ ڤەگۆتنا چیرۆکێ یە. مقامێ بێژەڤانیا وان، ب تەنێ کەتنا ل سەر چیرۆکانە کو ئەو چیرۆک بیرا وان خورت دکە و سەوتا وان دجەربینە.
دەنگبێژ بەرھەمێن خوە ب کوردی دبێژن. کوردیا کو دەنگبێژ ب کار تینن کوردیەکە خوەروو و زەلالە. شێوازا وان رەسەن و ھەرکبارە. سێھرا ھونەرا وان د بکارانینا دەنگێ وان دە ڤەشارتیە.
ل گۆری رێناس ژیان:
“ھەیا کو دەنگبێژەک کلامەکێ چێدکە؛ ھەیا کو کلام خلاس دبە، ب سەدان بابەت و تۆنێن دەنگان دەردخە و ب ڤێ رێبازێ دلێ گوھدارێن خوە خوەش و گەش دکە.”
ژ بەر کو دەنگبێژ زمان، کەڤنەشۆپی و شەرتێن جڤاکا خوەیێ ئابۆری باش دزانن و جڤاکا خوە باش ناس دکن، بەرھەمێن کو ژ ئالیێ وان ڤە تێن ئافراندن، ب تەڤاھی ژ بوویەرێن قەومی و راستەقین پێک تێن. ئەڤ بەرھەم گەلەک خوەروو نە و خوە ژ خوەزا و گیانا جڤاکی رادگرن و خوەدی ڤەگۆتنەکە ئەستەتیک و بەدەوناسن.
دەنگبێژ ژ وان کەسێن کو نووچە، بوویەر و روودانێن قەومی ب شێوازەکە لیریک و مەقام د ناڤا گەل و جڤاتان دە دسترێن رە تێ گۆتن. ل ڤر دەنگ ب واتەیا “خەبەر ئان نووچە”یە، نە ب واتەیا ھەس و سەدایێ یە. دەنگبێژ دەنگ ژ نوو ڤە ڤەدژینن و ب ئاوایەکی خوەشک تینن زمێن. دەنگبێژ ھۆزانێن گەلن، دەنگبێژ ھۆستەیێن مەزن یێن پەیڤانن. فەریاد و قێرینێن تراژەدیێن ئەردنیگاریا کوردانن. دەنگبێژ ئێش، دەرد و ئەلەم، ھزن و کەدەر، شادی و دلخوەشیێ گەلێ خوە ب دلەکی بالدار و ب رێیا ھونەرەکە خوەزایی تینن زمان و پێشکێشی گەلێ خوە دکن. دەنگبێژ، ئەو کەسن کو رەنگ و ژیانێ ددن دەنگان. دەنگبێژ نەیینکا گەلن، ئەڤیندارن، دلگەشن، بەنگیێن دلکەتیێن خوە نە و ھێژایی ھەموو جورە پەسنداییانن.
دەنگبێژ رێویێن دیرۆکێ نە، راوەستگەھێن وان جیل و نفشن. ئەو بیر و ئارشیڤا جڤاکێ نە.
ب گۆتنێن نڤیسکارێ مەزن محەمەد ئوزون ئەو ھۆمەرۆسێن مە نە.
دەنگبێژ د دەما خوە دە ھەم تەلەڤزیۆن بوونە، ھەم رادیۆ. ب راستی ئەم ھەموو ژ بەر دەنگێن وان مەزن بوونە.
ئەو پسپۆر و ھۆستایێ بکارئانینا دەنگانن، ب دەنگان دلیزن، دەنگێن خوە بلند دکن، دادخن، بەلاڤ دکن، کێم و زێدە دکن. ل گۆری ناڤەرۆکا بەرھەمێن خوە رەنگێ ددن دەنگێ خوە. وەکی پێلێن ئاڤێ دەنگێ خوە دململینن و د قرکا خوە دە دخولخولینن. د ھەمان کلامێ دە، ب دەنگێ پەس و تیز ژی دسترن. دەنگبێژ بەحرن. بەحرێن ستران و کلامانن. کلامێن دەنگبێژان مینا چاڤکانیێن بێداوی نە. ب رۆژان دبێژە ب داوی نابە. دەنگبێژ د داویا سترانێن خوە دە د مالکا داوین دە ژی ناڤێ خوە دبێژن.
بەرھەمێن ھونەرا دەنگبێژیێ نە ریتمیکن. ناڤەرۆکا پەرچەیا کو تێ ستراندن گرینگە، دڤێ ل سەر قەھرەمانیێ و ب شێوەیا دەستانکی بە.
دەنگبێژ ب خوە ژی چ ژن و چ مێر، ڤەبێژن. ژ سەپاندنا ھونەرا خوە چێژەکە مەزن دستینن و ب دل و جان ھونەرا خوە ڤە تێنە گرێدان.
دەنگبێژ ب گەلەمپەری ھەلبەستڤان و مووزیسیەنێن خوەدی تایبەتمەندی و نرخێن چاندا دەڤکی و پەروەردەبوویی نە.
ھونەرمەندێن نەخوەندەیێن ببیر، خوەدی ھێزەکە پر مەزن ئا تەسویرکرنێ نە و دکارن شێوەیێ بدن گۆتن و دەنگان و وان ئەستەتیزە بکن؛ ھەر وھا ئەو زمان، کەڤنەشۆپی، شەرت و مەرجێن جڤاکی و ئابۆری و ھەر وھا ھەموو تایبەتمەندیێن جڤاکا خوە باش دناسن.
ب ئاوایەکی دن، مرۆڤ دکارە ببێژە کو؛ دەنگبێژ ئەو ڤەبێژن کو سەرپێھاتی و دەستانێن کوردان یێن گەلێری ب نەوایان (مەلۆدی) دھوونن و د دەمەکە دیارکری دە پێشکێشی گوھداران دکن.
ھەر وسا ھاتیە دیارکرن کو ھەری کێم ھەر عەشیرەکە کوردان خوەدی دەنگبێژەکی بوویە: د شینان دە پەسنێ مریێن وان ددان، شاھیێن وان ب سترانێن ئەڤینداریێ دخەملاندن و د شەران دە ناڤوودەنگێ قەھرەمانیا عەشیرێ ل دنیایێ دخستن. دەنگبێژ دیرۆکزان، ھەلبەستڤان و چیرۆکبێژن. ئەندامێن عەشیرێ ئێڤاران د ئۆدەیێن ئاغا یان ژی د خێڤەت و چادران دە کۆم دبوون، شەڤێن خوە ب چیرۆک و سترانان دبۆراندن. دەنگبێژ مەدیا و تەلەڤزیۆنێن عەشیرا ن یێن وێ دەمێ بوون.
دەنگبێژ دەما کو دچوون ھەرەمەکێ توورکێن وان خەزینەیەکە بێھەمپا بوون، کو چقاس ستران و لاوژێن وێ ھەرێمێ ھەبوونا ب تەڤاھی ڤەدگۆتن و نەوایێن وان دخستن توورکێ خوە و ل دەر و بەران ژ بۆ مرۆڤێن نوو ب ئاوایەکە نوو دستران.
جورەیێن دەنگبێژان
ژ دەنگبێژان، ھنەک کلامان دئافرینن و ھنەک ژی کلامێن دەنگبێژێن بەریا خوە ڤەدبێژن، لێ ھەر دەنگبێژەک ل گۆر شێوازا خوە کلامان ڤەدبێژە.
سێ جورە دەنگبێژ ھەنە:
۱- دەنگبێژێن گەل
ئەڤ جورە دەنگبێژ د ناڤا گەل دە نە، ئانگۆ نە دەنگبێژێن دیوانێن میر، بەگ و پاشایانن. بوویەرێن کو د ھەرێمان دە دەرباس دبن دسترێن، گەلەک جاران کلامان دئافرینن. کلامێن دەنگبێژێن گەل ژ کلامێن دەنگبێژێن دیوانا میر و بەگان ھینکەریترن.
ھشێ وان ژ باژار و باژارڤانیێ دچە؛ لەو د کلامێن خوە دە دەما بەھسا باژارەکی دکن رەنگدێرێن نەیینی ب کار تینن. وەک میناک: “ئەزێ چوومە دیاربەکرا شەوتی “، “دێرسما خۆپان ” . ژ بەر کو خوەزا د باژاران دە تونە، ئەو ژی بێیی خوەزایا چەم و چیایان نکارن کێلیەکێ ژی دەوام بکن.
گاڤا کو دەنگبێژێ گەل ژ دێری ڤە خویا دکە و دکەڤە ھوندر، وێ گاڤێ بێدەنگیەک، خوە ل جڤاتێ دپێچە، ھەموو ل بەندێ نە کو دەنگبێژ ئان ژی “گولا جماعەتێ” دەست ب کلامان بکە. دەڤەرا کو دەنگبێژ ھەرە ور، دڤێ ت پەڤچوون و نیقاش لێ نەبوویانا، ئەڤ ژی ددە خویاکرن کو دەنگبێژێن گەل د ناڤا جڤاکێ دە خوەدینرخن و بێرێزی دڤێ قەت ل وان نەبوویا.
ھنەک دەنگبێژێن ڤێ جورەیێ ئەڤن: شاکرۆ، م. عارف جزراوی، حوسەینێ مووشی، مەیرەمخان، کاویس ئاغا، جەمێلێ ھۆرۆ، عایشە شان، سالھێ قوبینی و …
۲- دەنگبێژێن دیوانان
ئەڤ جورە دەنگبێژ بێتر د کۆشک و سەرا و دیوانێن میر و بەگان دە دسترێن. دەنگبێژێن دیوانان ئانەگۆری دەنگبێژێن دن د وارێ علمی دە زاناترن، گەلەک ژ وان خوەندن و نڤیساندنێ ژی دزانن. خوارن، ڤەخوارن و دەبارا وان تەڤ ژ دیوانێ یە؛ ئانگۆ وەکی دەنگبێژێن دن ژ بۆ دەبارا خوە کلامان چێناکن.
د کلامێن خوە دە بێتر پەسنێ میر، بەگ و عەشیرێن خوە ددن. لێ ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو دەنگبەژێن میر و بەگان پابووسێن میر و بەگێن خوە نە. دبە کو جارنان د کلامێن خوە دە میر و بەگان رەخنە ژی بکن. وەک میناک، عەڤدالێ زەینکێ دەنگبێژێ دیوانا سورمەلی مەمەد پاشا بوو، دەما حکوومەتا عۆسمانی ژ بۆ پێشیگرتنا ل سەرھلدانا کۆزانۆگلویان ئالیکاریێ ژ سورمەلی مەمەد پاشا دخوازە، عەڤدالێ زەینکێ ناخوازە سورمەلی مەمەد پاشا ژ بۆ رۆما رەش سەرێ لەشکەران بدە ژێکرن. لێ سورمەلی مەمەد پاشا بیا خوە دکە، وێ ھنگێ دەنگبێژێ کۆزانۆگلویان ژی دادالۆگلو بوو. پشتی شەرەکی گەلەکی دژوار ب ئالیکاریا سورمەلی مەمەد پاشا و چەند میرەکتیێن دن، عۆسمانی ب سەر دکەڤن و کۆزانۆگلو تێک دچن و سەرێن وان تێن ژێکرن. پشتی ڤێ بوویەرێ عەڤدالێ زەینکێ دەڤ ژ پەسناندنا سورمەلی مەمەد پاشا بەرددە و د ھن کلامێن خوە دە میرێ دیوانێ رەخنە دکە.
ھنەک دەنگبێژێن ڤێ جورەیێ:
- عەڤدالێ زەینکێ، دەنگبێژێ سورمەلی مەمەد پاشا.
- ئزەرێ مجۆ، دەنگبێژێ میر بەدرخان.
- کاراپەتێ خاچۆ، دەنگبێژێ فلیتێ قوتۆ.
- چنگۆ، دەنگبێژێ ئسحاق پاشا.
- شەریف چنگۆ، دەنگبێژێ بەھلوول پاشا.
- سدیق، دەنگبێژێ شێخ فەخری (١٩٢٠.)
- سەلیم سلێمان، دەنگبێژێ میر خیزان.
- ئەحمەد قەرمانی، دەنگبێژێ رەشید بەگێ کیکی.
- عەلی بەردەشانی، دەنگبێژێ عەبدولرەحمان پاشایێ بابان (١٨١٢- ١٧٨٩.)
- عەڤدلکەریمێ کوشتیا، دەنگبێژێ خالد بەگێ حەسەنی (١٨٩٠- ١٩٢٠.)
- شێخ سلێ، دەنگبێژێ تاھرخانێ قەلەنیێ.
- خالێ برێ (ئبراھیم نۆڤرووزی)، دەنگبێژێ تاھرخانێ سمکۆیێ شکاک.
- ئەحمەدێ فەرمانێ کیکی، دەنگبێژێ میر جەلادەت بەدرخان.
- پیرۆ تەخۆت دەنگبێژێ رزایێ خێلد (سەرۆکێ عەمەریا.)
۳- دەنگبێژێن گەرۆک
ئەڤ جورە دەنگبێژ ژ بەر کو رەوشا وانا ئابۆری زێدە باش نینە، د دەمێن چنینا دەخل و فێکیان دە، گوند ب گوند دگەرن، ستران و کلامێن خوە د جڤاتان دە دسترێن؛ پاشێ خوەدیێن زەڤیان گەنم، ئارد، شەکر، نان و … دخن ناڤا توورکێ وان.
لێ پشتی باژارڤانیێ تەکنیکا ڤێ جورەیێ گوھەری و ئەنستروومانا “رباب”ێ کەتە دەورێ. بێتر ل ھەرێما تۆرێ (کەربۆران، کەرجەوس، نسێبین و …) ئەڤ جورە کلامبێژ ھەنە.
وەک میناک: مرادۆ (مرادێ کنێ) وەکە “میرێ ربابێ” ژی تێ ناسکرن.
✍️ عبدالکریم سروش
ثبت دیدگاه